Bago mapagkamalan, nais kong ipagpauna na ang
librong ito ay inihanda kong panimulang patnubay para
sa mga baguhang tagasalin at nauukol lámang sa mga
batayang aralin sa pagsasalin. Layunin kong maipakilála sa
tagasalin o nagnanais maging tagasalin ang pundamental
na gawain at kaakibat na tungkulin ng pagsasalin. Panimula
lámang ito at kayâ huwag hanapan ng komprehensibo at
malalimang talakay ang bawat púnto o aralin. Dahil hinggil
sa batayang pagsasalin, wala din itong hangaring pumalaot
sa diskusyong teoretiko at magkomentaryo sa sari-saring
hakà at metodolohiya ng mga pangunahing eksperto sa
mundo. Kung may mabanggit mang teorya, iyon ay dahil
hinihingi ng pagkakataón at hindi maiiwasan.
Sa pamamagitan ng panimulang patnubay na ito
ay dapat makilála ng nagnanais maging tagasalin na isang
mabigat na trabaho ito at nangangailangan ng di-karaniwang
pagsasanay—una, sa dalawang wikang gagamitin niya
sa pagsasalin, at ikalawa, sa mga paraan ng pagharap
at paglutas sa karaniwang mga suliranin ng paglilipat ng
kaisipan, kaalaman, at laro-sa-salita mula sa orihinal túngo
sa pinagsasalinang wika. Isa rin itong kagálang-gálang na
trabaho at tinutupad nang may kaukulang paggálang sa
isinasaling awtor. Sa katunayan, upang hindi masáyang
ang trabaho, higit na dapat isinasaalang-alang ng tagasalin
ang pangangailangan ng kaniyang panahon at lipunan sa pagpilì ng akdang isasalin. Upang makatulong pa siya sa
isang adhikang pang-edukasyon o isang pambansang
adyenda sa pagsasalin kung mayroon, sa halip na pairalin
lámang ang kaniyang pansariling hilig at panlasa.
Nabanggit ko ang nása unaháng talata dahil sa
nakikíta kong napakahalagang papel ngayon ng pagsasalin
para sa pambansang kaunlaran. Binubuo ang Filipinas ng
isang arkipelago na may mahigit 130 katutubong wika. May
nagtatagumpay nang pagsisikap na bigkisin ang kapuluan
sa pamamagitan ng isang wikang pambansang Filipino.
Subalit kahit sa pagpapayaman lámang ng wikang Filipino
ay kailangang isalin sa naturang Wikang Pambansa ang
panitikan at karunungang taglay ng mga katutubong
wika. Itinatadhana din ng batas na pangalagaan ang mga
katutubong wika kayâ nararapat na pagsalinan ang mga ito
ng kailangang impormasyon at kaalamang mula sa Filipino
at ibang wikang pandaigdig.
Dahil dito, kailangan ang isang pambansang
adyenda sa pagsasalin. Upang maging sistematiko ang
buong gawaing ito sa antas pambansa, mabilis at matipid,
at makapaglahok ng lahat ng kailangang talino. Kahit wala
pa ang naturang pambansang adyenda, napakainam na
isaisip ito ng isang nagnanais maging tagasalin upang
maging makabuluhang ambag sa nabanggit na adhikang
nasyonal ang kaniyang unang hakbang sa gawaing ito.
Magsimula sa Batayan
May apat na sanaysay [o maituturing na kabanata]
ang librong ito. Sinulat ko itong tíla magkakaugnay na
sanaysay o kabanata ngunit sa paraang maaaring ituring
na nakapagsasarili ang bawat isa. Ang ibig sabihin, may tinatalakay na isang kompletong aspekto ng pagsasalin
ang bawat isa, bagaman nagkakaisa ang mga sanaysay sa
adhikang magdulot ng batayang impormasyon hinggil sa
pagsasalin. Ang nagsasariling katangian naman ng bawat
isa ang tiyak na sanhi ng pag-uulit ng mga batayang leksiyon
sa pagsasalin o ng pag-uulit ng aking mga pangunahing
opinyon hinggil sa mga problema ng pagsasalin. Kailangan
ko rin namang ulit-ulitin ang sa palagay ko’y mga batayang
leksiyon at dapat pagsimulan ng mga baguhang tagasalin.
Ang una sa mga sanaysay ay isang pangkalahatang
introduksiyon sa gampaning pagsasalin at naglilinaw
sa pag-uuri ko ng salin bílang imitasyon at bílang
reproduksiyon. Sinikap kong ipakò ang paglalahad sa
naturang paksa upang maiwasan ang malimit na akademiko
at teoretikong introduksiyon sa proseso ng pagsasalin. Sa
aking pansariling pakikinig sa mga talakayan at seminar
sa pagsasalin, ang mababaw at paimbabaw na pag-uusap
sa naging mga teoretikong paglilinaw, halimbawa’y sa
konsepto ng “pagtutumbas,” ay malimit na magwakas sa
higit na kalituhan ng nakikinig na baguhan. Hindi ko pa
isinasali sa punang ito ang higit na mabigat na puna sa
naririnig kong pagdudunong-dunungan ng mga propesor
mulang akademya na sa wari ko’y nag-aadhikang gawing
kasingmistikal ng kumbersiyon ng tinapay at alak sa
komunyon ang isang praktikal na gawain.
Ang ikalawa at ikatlo ay kapuwa hinggil sa
pagsasaling pampanitikan. Nakaukol sa salimuot ng
pagsasalin ng tula ang ikalawa, samantalang tinatalakay
ng ikatlo ang pagsasalin sa tuluyan. Hindi kompleto at
detalyado ang paglalahad. Ngunit sinikap kong ipaloob
ang mga batayang trabaho ng tagasalin túngo sa ganap
na pag-unawa sa orihinal na akda upang mapalitaw din
niyang “pampanitikan” ang kaniyang salin.
Ang limitado kong talakay sa mga sangkap na
“pampanitikan” ay itinuturing ko ring epekto ng limitado
pang paraan ng pagsusuri sa pagsasalin sa Filipinas.
Halos walang maituturing na kritisismo ngayong nauukol
sa pagsasalin, gaya ng pangyayaring walang nag-uukol
ng seryosong pansin sa napakalaking pangangailangan
sa pagsasalin sa ating bansa. Hindi ko alam kung kaso
ito ng itlog-manok. Ngunit hinihingi ng panahon na magukol ng seksiyon para sa gawaing ito ang mga peryodiko’t
magasing popular, at lalo na ang mga akademikong
jornal. Napakalaking tulong ang intelihente’t masinsinang
pagsuri sa mga salin túngo sa inaasam nating paglusog ng
pambansang pagsasalin.
Kaugnay nitó, ang ginawa kong pahambing na
talakay sa mga salin ng isang akda ay may layuning
itanghal ang kabuluhan ng pagsusuring pampanitikan.
Ang ibig kong sabihin, ang pamantayan sa pagsusuring
pampanitikan ay makabuluhang instrumento upang
tukuyin ang ginampanang pagsasaling pampanitikan ng
isang salin.
Ibig kong samantalahin ang pagkakataón upang
tukuyin ang malaking guwang sa teorya at praktika ng
pagsasalin na idinudulot ng nabanggit kong kawalan
ng panunuri sa kasaysayan at sa mga isinagawa nang
pagsasalin. Isang malaking guwang ang malaking
pagbabago sa panitikang popular sa bungad ng ika-19
siglo dahil sa paglaganap ng tinatawag na babasahíng
awit at korido at teatrong komedya. Mga salin ang mga ito,
o kung nais maging tiyak, mga halaw at hango. Ngunit sino
ang gumawa ng seryong pag-aaral sa mga ito bílang isang
makabuluhang yugto sa kasaysayan ng pagsasalin sa
Filipinas? Isa pang magandang tagpo ang mga proyektong
pagsasalin ni Rizal. Dahil halimbawa sa kaniyang salin
ng Wilhelm Tell ni Schiller ay nakalikha siya ng mga korespondensiya na nagsisimula ng talakay sa teorya
ng pagsasalin at ng diyalogo hinggil dito nina Ferdinand
Blumentritt at Paciano Mercado Rizal. Dapat ding balikan
ang praktika ng pagkasalin nina Plaridel at Bonifacio
sa “El amor patrio” upang hanguan ng mga leksiyon sa
pagsasalin. Sa katunayan, maaaring magpaliwanag ang
mga ito sa naging moda ng pagsasalin sa ika-20 siglo at
hanggang sa kasalukuyan. Makahahalina din ito sa ating
mga kritiko/guro na saliksikin ang ating sariling karanasan
sa halip na sumagap lámang ng mga teorya mula sa mga
idolong banyaga.
Ang ikaapat na sanaysay ay isang panimulang
diskusyon sa pagsasaling teknikal at sa naiibang mga
kahingian ng gawaing ito. Kung tutuusin, noon pa gumagawa
ng pagsasaling teknikal ngunit ngayon lámang binibigyan
ng isang bukod na paliwanag upang maipakilálang naiiba
sa pagsasaling pampanitikan. Naniniwala pa rin akong
magkatulad ng adhika ang dalawa. O kayâ, tulad ng
aking paglalahad, may gampaning teknikal sa loob ng
isang pagsasaling pampanitikan. Gayundin naman, may
mga pangangailangang pampanitikan sa loob ng isang
pagsasaling teknikal. Gayunman, dahil sa higit na malaking
pangangailangan ngayon sa iba’t ibang tekstong teknikal,
napapanahon ang bukod na paglilinaw sa naiibang layunin
at gampanin ng pagsasaling teknikal. [Nais kong isingit dito
ang malaking pasasalamat sa tulong nina Minda Limbo,
Grace Bengco, John Torralba, Eilene Narvaez, Cecile
Lapitan, at Kriscell Labor para sa pagsasaayos ng mga
halimbawang salin at ibang trabahong teknikal.]
May dagdag na apendiks ang libro upang
makatulong pa sa gagamit. Nása apendiks ang tinalakay
na mga salin ng tula ni Rizal at magandang titigan pa ng mga
interesadong tagasalin upang ipagpatuloy ang binuksan
kong kritika sa ilang bahagi ng mga ito. Bakâ may iba pa siláng maidagdag na pansin sa mga saknong na hindi ko
na pinaghambing. Bukod pa, maaari pa niláng patunayan
kung maaaring gamitíng patnubay sa ibang mga saknong
ang isinagawa kong pagsuri sa ilang bahagi ng mga saling
patula. At bukod pa, maaari nilá itong gamitíng sandigan
túngo sa paglikha ng kanilang mga sariling pagtatangkang
isalin si Rizal.
Pansinin din na naging malaking gámit kong
halimbawa ang naging pagsasalin kay Rizal. Una, dahil
nagkataóng isa ako sa naging masugid na tagasalin ng
mga tula at mga nobela ni Rizal, at sa katotohanan, una
kong sinulat bílang panayam hinggil kay Rizal ang dalawa
sa mga kabanata sa librong ito. Ikalawa, praktikal gamítin
ang pagsasalin kay Rizal dahil mistula itong “pambansang
adhika” magmula noong panahon ni Bonifacio at hanggang
sa kasalukuyan. Nagpapaligsahan ang mga makata—sa
Tagalog man o sa ibang mga wika—sa pagsasalin ng
“Último adiós” at makapupulot sa mga naging salin ng mga
ginamit na estratehiya upang matumbasan ang henyo ni
Rizal. Kung isasaling problematika sa pagsasalin, nais
kong kaagad ipanukala na may partikularidad ang naging
pagsasalin kay Rizal na wala sa nagaganap na pagsasalin
mula sa banyagang wika túngo sa wikang katutubo.
Banyaga ang wika sa pagsulat ni Rizal ngunit Filipino si
Rizal. Paano kayâ susukatin ang posibleng domestikasyon
at/o pagsasabanyaga, alinsunod sa pamantayan ni
Lawrence Venuti, sa teksto ni Rizal?
Bágong-Húlog
Huwag namang mabibigla sa aking ilang
kapangahasan. Halimbawa, ang imbento kong “bágonghúlog” para sa isang uri ng paglikha ng salita. Sa akin paliwanag, ibig kong tukuyin dito ang pagdukal sa bodega
ng wika at pagpilì ng isang salita upang bigyan ng bagong
kahulugan. Malimit itong mangyari, kahit sa nauso ngayong
gámit ng “húgot” sa hanay ng mga artista’t manganganta.
Hindi ko naman nais tawagin itong recycling dahil hindi
naman basura ang salita na muling binibigyan ng gamit.
Wala akong maapuhap na katapat sa Ingles.
Sa naturang neolohismo, ibig ko ring ituon ang
pansin sa ugat ng “kahulugán” at siyang púnto ng mga
gawaing pangwika. Kung hindi ninyo napapansin, ang
orihinal na ibig sabihin ng “húlog” ay ihagis paibabâ ang
isang bagay. Ihagis para sirain ito. Masamâ ang ibig
sabihin. Ngayon, bakit nagmula ang “kahulugán” natin
sa lingguwistika sa “húlog”? Malaki ang posibilidad na
kinuha natin ang gámit panlingguwistika sa “húlog” ng mga
karpintero. Kasangkapan itong may bolang bakal na may
tulis at nakaugnay sa isang mahabàng pisi. Inihuhulog ito
mula sa itaas upang masipat kung tuwid ang pagkakatayô
ng haligi at anumang katulad na bahagi ng konstruksiyon.
Ginagamit din noon ng mga sastre ang salita upang
ilarawan ang mahusay na liston ng pantalon.
Marami ring “salin” o “halaw” ng mga nobela ni
Rizal at isang magandang pagkakataón upang “ihulog”
ang aking pagtalakay hinggil sa etika o moralidad sa
pagsasalin, at upang maidiin ang responsabilidad ng
pagsasalin at ang posibleng masamâng epekto ng
komersiyalismo sa pagtuturo ng Rizal sa partikular at sa
pambansang edukasyon sa kalahatan. Ang kasong ito ay
isang malaking isyu sa pagsasalin. Malimit na ipinapataw
ang bigat ng “kasalanan” sa nagpapasalin—sa pabliser o
sa korporasyon o sa partidong pampolitika (sa gobyerno)—
ngunit dapat ding ipagunitang malaking tungkulin ito ng
sinumang nagnanais maigálang na tagasalin. Sa dulo,
hindi ito “trabaho lang.” Isa itong maselan at mabigat na trabaho para sa anumang dapat isulong na karunungan at
katotohanan sa mundo.
Uulitin ko, isang tulong sa preparasyong pangedukasyon ng nagnanais maging tagasalin ang aklat na ito.
Na ang kahulugan para sa sinumang babásang tagasalin
ay humanap pa ng mga dagdag na aklat at babasahín
upang higit na mapatalas ang sariling talino. Hindi ito
Bibliya. Napakarami pang dapat basáhin at saliksikin upang
maging tunay na dalubhasang tagasalin. Ang tinatawag
ngayong aralin sa pagsasalin (translation studies) ay isang
malawak na bukirin at patuloy na nililinang dahil sa matindi
at patuloy na lumalaking pangangailangan sa pagsasalin
sa buong mundo.
Buksan mo, Tagasalin, ang aklat na ito at sumanib
sa matamis na pintig ng daigdig.
VIRGILIO S. ALMARIO
Ferndale Homes
29 Disyembre 2015
No comments:
Post a Comment