I sang pandaigdigang paniwala ang pagtuturing sa panitikan bílang malikhaing paglalaro sa wika. Sa gayon, pangunahing hámon sa pagsasaling pampanitikan ang pagtukoy at paghahanap ng pantumbas sa mga malikhaing laro-sa-salita ng akdang isinasalin. Iyon ang ibig kong sabihin sa pagsasalin bílang “pakikipaglaro sa wika”— inilalahok ng tagasalin ang kaniyang wikang pansalin sa laro-sa-salita ng isinasaling awtor na sa palagay niya’y makabuluhan upang higit na mapahalagahan ng kaniyang mambabasá ang orihinal na akda at ang salin. Ang antas at kalidad ng pakikipaglaro sa wika ng salin ay maaaring gamítin upang sukatin mismo ang antas ng pagpapahalaga at sinop ng tagasalin sa kaniyang isinasalin, gayundin ang kaniyang angking kahandaan at kakayahang bumása ng mga pampanitikang laro-sa-salita.
Ang tungkuling ito ang tinatawag ni André Lefevere (1992) na “illocutionary power” nang ipahayag niyang “Ideally, they (ang mga tagasalin) should be able to convey both the semantic information content of the source text and its illocutionary power.” Gayunman sa praktika, wika rin niya, nagagampanang kasiya-siya ng mga tagasalin ang una ngunit malimit na hindi ang ikalawa. Dahil sa kaniya ring panuntunan na higit na isaisip ng mga tagasalin ang tungkuling maidulot sa kanilang madlang mambabasá ang orihinal, ipinapayo ni Lefevere ang laging pagpapahalaga sa unang binanggit niyang tungkulin, sa pagdudulot ng “nilalamang semantikong impormasyon” sukdulang isakripisyo ang pagsasalin sa mga malikhaing ekspresyon.
mambabasá ang orihinal, ipinapayo ni Lefevere ang laging pagpapahalaga sa unang binanggit niyang tungkulin, sa pagdudulot ng “nilalamang semantikong impormasyon” sukdulang isakripisyo ang pagsasalin sa mga malikhaing ekspresyon.
Nais kong gamítin sa pagtalakay ng gampaning ito ang pagsasalin sa “Último adiós” ni Jose Rizal. Bakit? Dahil paborito itong isalin ng mga makata at ibang manunulat, at kayâ noon pang ika-20 siglo ay umaabot na sa 22 ang salin sa Tagalog/Pilipino/Filipino. Apat na salin—ang mga salin nina Andres Bonifacio, Pascual Poblete, Julian Cruz Balmaseda, at Guillermo Tolentino—ang gagamitin ko upang itanghal ang hirap ng pakikipaglaro sa wika ng panitikan. Magandang pagkakataón din ito upang tamasahin ang pambihirang sitwasyon na inaasam noon pa ni Wilhelm von Humboldt, ang pagkakaroon ng “maraming salin” ng isang akda upang higit na mapatingkad ang katangian nitó. Magumpisa táyo sa pagtunghay sa unang saknong ni Rizal:
Adiós, Patria adorada, región del sol querida,
Perla del mar de Oriente, nuestro perdido Edén!
A darte voy alegre la triste mustia vida,
Y fuera más brillante más fresca, más florida,
También por tí la diera, la diera por tu bien.
Ang unang kapansin-pansing laro-sa-salita ng tula ni Rizal ay ang tradisyonal na anyo ng saknong nitó. Ang buong “Último adiós” ay binubuo ng 14 na saknong at may iisang hubog ang mga saknong. Bawat saknong ay may limang taludtod; bawat taludtod ay may isahang padron ng tugma at súkat. May 14 pantig bawat taludtod ay may sesura tuwing ikapitóng pantig. Dalawahan ang tugma (abaab): nagtutugma ang una (“querida”), ikatlo (“vida”), at ikaapat (“florida”), samantalang may ibang tugmaan ang ikalawa (“Edén”) at ikalima (“bien). Sa pagtulang Español, ang saknong na may limang taludtod ay tinatawag na quintilla. Ang súkat na lalabing-apatin ay tinatawag namang alejandrino. Kinasuyaan na ng mga makatang Español ang isahang tugma bago pa sakupin ng España ang Filipinas, kayâ dalawahan at tatluhan ang tugmaan ng mga tulang tradisyonal na napag-aralan ni Rizal.
Paano nilapatan ng pagsasalin ang tradisyonal na anyong Español ng tula ni Rizal?
Ang kauna-unahang salin sa “Último adiós” ay ginawa ni Andres Bonifacio. Sa aking saliksik, unang nalimbag ang salin ni Bonifacio noong 1897 na may pamagat na “Pahimakas” at ginamitan ng sagisag niyang “A.B. Maypag asa.” Ibang-iba ang una’t hulíng mga saknong ng bersiyong ito kaysa mga popular na bersiyong inililimbag ngayon. [Naigawa ko na rin ng pahambing na pagsusuri ang tula ni Rizal at ang salin ni Bonifacio noong 1996, na may binagong edisyon noong 1997.] Narito ang una’t ikalawang saknong ng bersiyong 1897 ng salin ni Bonifacio:
Paalam na Bayang pinakamamahal
lupang iniirog ng sikat ng araw
mutyang mahalaga sa dagat Silangan
pumanaw sa aming Kaluwalhatian.
Masayang sa iyo’y aking idudulot
ang lanta kong buhay na lubhang malungkot;
maging maringal man at labis alindog
sa kagalingan mo ay akin ding handog
Ano ang itinumbas ni Bonifacio sa tradisyonal na anyong Español ng tula ni Rizal?
Itinapat ni Bonifacio ang napakapopular noong anyo ng saknong na ginamit ni Balagtas sa Florante at Laura. Isang saknong na binubuo ng apat na taludtod at may isahang tugma at súkat. Hanggang noong ika-19 siglo, laging isahan ang tugma at súkat ng pagtula sa Tagalog at ibang pangunahing wika ng Filipinas. Ngunit ito ang maganda, ang súkat na lalabindalawahin sa padron ni Bonifacio ay hindi katutubo kundi naturalisadong súkat. Sa aking saliksik, ipinasok lang ito sa panahon ng Español, at mula sa orihinal na súkat ng alejandrino sa pagtulang French. Bagaman lalabing-apatin ang metro ni Rizal at lalabindalawahin ang súkat ni Bonifacio, may iisang bukal na Europeo ang mga ito—ang alexandrine ng panulaang French.
Kapansin-pansin naman na maliit ang saknong ni Bonifacio. Hindi sapat ang anyo ng saknong na pansalin upang pagkargahan ng semantikong nilalaman ng saknong ni Rizal. Sa gayon, kinailangang lumikha si Bonifacio ng dalawang saknong para sa bawat saknong ni Rizal, at kayâ nadoble ang habà ng tulang salin. Naging 28 saknong. Sa akin ding pagsusuri, regular na naisasalin ang kalahati ng saknong ni Rizal sa bawat saknong ni Bonifacio, maliban kung may nagaganap na pagbaligtad sa paraan ng pagpapahayag dahil sa ibang pangangailangang pampanulaan.
Ngayon, ang halimbawa ng salin ni Bonifacio ay sinundan ng iba. Una sa lahat ang salin ni Pascual H. Poblete na “Huling Caisipan,” at narito ang kaniyang unang dalawang saknong
Paalam na sintang Lupang Tinubuan,
Pinacaiibig na bayan ng araw,
Perlang mahalaga ng dagat Silangan,
Edeng maligayang sa ami’y pumanaw!
Sa iyo’y handog co ng ganap na tuwa
Yaring abang buhay na lanta’t dalita;
Maging dakila ma’y iaalay rin nga
Cung dahil ng iyong icatitimawa
ma sa tugma at súkat sa panahon ng Americano ang paghanap ng ibang anyo ng saknong upang itapat sa saknong ni Rizal. Ang nakatutuwa, sa naganap na reporma, ginamit ng mga makatang Tagalog ang dati’y iniiwasan niláng mga tradisyonal na anyong Español. Dito nangyari ang panggagaya ng mga makata natin sa soneto, lira, decima, atbp mulang Europa. Unang halimbawa ng saloobing repormista ang saling “Huling Pahimakas” ni Julian Cruz Balmaseda, na halos katulad ng tula ni Rizal ang naging hubog ng salin, at narito ang unang saknong:
Paalam na mutyang Tinubuang-
Lupang minahal ng araw,
Ligayang naglaho at Perlas ng Dagat sa Kasilanganan
Masayang sa iyo’y dulot ko ang aking aba’t
Gano mang kaningning, gano mang kaganda at kasariwaan,
Idudulot ko rin kung dahil sa iyong ikatitiwasay
Limang taludtod na ang saknong ni J.C. Balmaseda, tulad ng kintilya ni Rizal. Ngunit kung tititigan, isahan pa rin ang kaniyang tugma at súkat. Bukod pa, ang kaniyang súkat na lalabingwaluhin ay waring pinahabà lámang na lalabindalawahin. Kayâ ang sesura nitóng 6/6/6 ay mahahalatang nagdagdag lámang ng anim na pantig sa 6/6 ng lalabindalawahin. Dito nagpasok ng kabaguhan ang “Ang Huling Paalam” ni Guillermo E. Tolentino:
Paalam na, sintang Bayan, lupang kasuyo ng araw,
Mutya nang dagat Silangan, aming langit na pumanaw!
Malugod kong inyaalay ang amis ko’t lantang buhay,
At tunay mang maluningning, mabulaklak at malabay
Alay ko ri’t sa ‘yo’y handog, lumigaya ka na lamang
Limang taludtod din ang hulmahan ng saknong ni G.E. Tolentino. Ngunit iba ang súkat ni G.E. Tolentino sa súkat ni J.C. Balmaseda. Lalabing-animin ito at may sesurang 8/8 na maaari pang hatiin sa 4/4/4/4. May higit na katutubong ritmo ang taludturan ni G.E. Tolentino dahil ipinagugunita nitó ang súkat na wawaluhin at isa sa sinasabing paboritong katutubong súkat ng mga makatang Tagalog. [Pipituhin ang isa pang sinaunang katutubong súkat, gaya sa diyóna at tanagà.] Dinoble lámang ng lalabing-animin ni G. E. Tolentino ang wawaluhin ng sinaunang dalít.
Mga Anyo ng Pag-uulit
Ang totoo, ang tugma at súkat ay isa lámang sa mga anyo ng pag-uulit sa pagtula. Pag-uulit ng tunog sa dulo ng dalawa o mahigit pang taludtod ang tugmâ. Pag-uulit ng bílang ng pantig sa dalawa o mahigit pang taludtod ang súkat. Nagdudulot ang ganitong pag-uulit ng musika at umuugit sa ritmo ng tula. Mahalaga ito sa panahong binibigkas (at di nakasulat) ang tula dahil nagbibigay ng kalugod-lugod na indayog para sa nakikinig bukod sa tumutulong naman sa pagmememorya ng mga saknong [lalo’t napakaraming saknong, gaya sa mga epikong-bayan] sa panig ng makata. May malaking ambag din ang pag-uulit sa pagtuturo. Kailangang ulit-ulitin ng guro o paham, halimbawa, ang isang mahalagang salita upang matandaan ng mga tinuturuan o madla. Sa gayon, napakahalagang instrumento sa retorika ang iba’t ibang anyo ng pag-uulit bukod sa tugma at súkat.
Ang totoo, ang tugma at súkat ay isa lámang sa mga anyo ng pag-uulit sa pagtula. Pag-uulit ng tunog sa dulo ng dalawa o mahigit pang taludtod ang tugmâ. Pag-uulit ng bílang ng pantig sa dalawa o mahigit pang taludtod ang súkat. Nagdudulot ang ganitong pag-uulit ng musika at umuugit sa ritmo ng tula. Mahalaga ito sa panahong binibigkas (at di nakasulat) ang tula dahil nagbibigay ng kalugod-lugod na indayog para sa nakikinig bukod sa tumutulong naman sa pagmememorya ng mga saknong [lalo’t napakaraming saknong, gaya sa mga epikong-bayan] sa panig ng makata. May malaking ambag din ang pag-uulit sa pagtuturo. Kailangang ulit-ulitin ng guro o paham, halimbawa, ang isang mahalagang salita upang matandaan ng mga tinuturuan o madla. Sa gayon, napakahalagang instrumento sa retorika ang iba’t ibang anyo ng pag-uulit bukod sa tugma at súkat.
Ngayon, lasapin ang asonansiya at pag-uulit ng “más” sa ikaapat na taludtod ni Rizal (“Y fuera más brillante más fresca, más florida,”). Natapatan ba ito ng mga salin? Palagay ko, mahinà ang “maging maringal man at labis alindog” ni Bonifacio. Lalo nang hindi man lámang nagtangkang tumapat ang “maguing dakila ma’y iaalay din nga” ni P. H. Poblete. Nakuha ng “At lalo mang maluningning, mabulaklak at malabay” ni G.E. Tolentino ang paghahanay ng orihinal ngunit kulang sa musika. Pinakamatagumpay sa pakinig ko ang “Gano mang kaningning, gano mang kaganda at kasariwaan” ni J.C. Balmaseda.
Ang ikalimang linya sa unang saknong ni Rizal ang pinakamarikit na pag-uulit at pinakamahirap isalin sa Filipino: “También por tí la diera, la diera por tu bien.” Isa itong baligtarang pag-uulit, at maaaring itulad sa epekto ng tinatawag sa retorikang Griego na antistrope. Sa paraan ni Rizal ng baligtarang pag-uulit, hinati ang taludtod sa dalawang pangkat ng salita na tíla magkatulad ang sinasabi ngunit magkasalungat ang daloy ng mga salita. Sa literal na salin, “Rin para sa iyo ito’y ibibigay, ito’y ibibigay para sa iyong ikagagalíng (o ikahuhusay).” Kahit sa literal, mahirap maabot ang alingawngawan sa isa’t isa ng “también” at “bien.” Napakakipot ng mga lalabindalawahin nina Bonifacio at P. Poblete para makatupad sa naturang laro-sa-salita. Waring hindi naman ito pinansin ni G.E. Tolentino sa kaniyang medyo masalitang” “Alay ko ri’t sa ‘yo’y handog, lumigaya ka na lamang.” [“Alay” na, “handog” pa. Maaksaya sa súkat.] Gayundin ang masasabi sa “Idudulot ko rin kung dahil sa iyong ikatitiwasay” ni J.C. Balmaseda
Isa pang dramatikong pag-uulit ang repetisyon ng isang salita o prase upang maging kawil o pang-ugnay ng damdamin o kaisipang ipinahahayag sa isang mahabàng tula. May ganitong silbi ang “adiós” na ginamit na pambungad sa orihinal ni Rizal. Uulitin ito sa ibang bahagi ng tula, at magdudulot ng pag-igting ng damdamin nang ulit-ulitin sa dulong saknong ni Rizal. Isinalin itong “paalam” ng apat nating tagasalin sa Filipino at matagumpay na nasundan ang mga paggamit ni Rizal, pati ang pagpupuwesto nitó sa simula ng taludtod. [Dito dapat pansinin ang hindi magandang posisyon ng “paalam” sa unang saknong ng popular na bersiyon ng salin ni Bonifacio at ganito ang itsura:
Pinipintuho kong Bayan ay paalam
lupang iniirog ng sikat ng araw,
mutyang mahalaga sa dagat Silangan,
kaluwalhatiang sa ami’y pumanaw
Kahit ang imbersiyong naganap sa ikaapat na taludtod ay hindi kanais-nais, dahil huminà ang halaga ng “kaluwalhatian” nang ipuwesto sa unahan ng taludtod. Higit na nabibigyan ito ng diin bílang pantugmang salita ng ikaapat na taludtod sa bersiyong 1897.] Kung tititigan pa ang tula ni Rizal at ang mga salin, tingnan din ang madulaing pag-uulit sa “deja” na tinapatan ng “bayaan” sa lahat ng salin. Ang pag-uulit ng salita ay nagdudulot ng kadena at kadensa—kadena ng mga taludtod o saknong na binibigkas ng isang panlahat ng salita; kadensa o musikang maitutulad sa epekto ng litanya at salmo na siyang impluwensiyang pang-organisasyon ng tíla dalangin niyang tula. Pakinggan pa ang dramatikong pagtatapos ng ikaapat na taludtod ng ikawalong saknong sa salitâng “ore” upang magsimula naman sa himig na pautos/pasamò ng “ora” ang ikalimang taludtod ng naturan ding saknong, at upang magsimula pa sa “ora” ang ikasiyam na saknong.
Kahit ang tanikala ng tatlong pariralang pambansag sa “Patria adorada” sa bungad ng tula—“región del sol querida,//Perla del mar de Oriente, nuestro perdido Edén”—bukod sa epektong aliteratibo, ay may panukalang
tugtúgin sa pagbása. Sa ating kasaysayang pampanitikan, pinagmulan ang mga ito ng halos mitikong mga paraan ng paglalarawan sa Filipinas bílang “lupang hinirang”— “kasuyo ng araw,” “perlas ng Silangan,” at “naglahòng Paraiso.” Ang bolyum ng pantig sa bawat parirala ay may pagsasalitan ng maikli-mahabà-maikli na babagal dahil sa mahabàng dalawahang yugto ng kasunod na taludtod, at upang sumigla at bumilis naman ang pintig sa maiikling prase ng ikaapat na taludtod. Hindi katakátaká na paboritong memoryahin at bigkasin ng maraming mambeberso ang unang saknong ng “Último adiós.”
Marami pang ibang laro-sa-salita at tíla mahikang kinakasangkapan ng dalubhasang makata upang lumikha ng sari-saring epekto/epektos na pampanitikan sa pagsulat. Kailangang alam din ng tagasalin ang mga ito upang mapag-aralan kung paano “makipaglaro” kapag naengkuwentro sa isinasaling akda.
Mga Alusyong Pampanitikan
Ikalawang problema ng tagasalin ng akdang pampanitikan ang pagsasaliksik sa mga posibleng bukal ng akdang isinasalin. Hindi naman nagsusulat ang makata ng mga salitâng nahuhulog mula sa langit. Malimit na dinudukal niya ang isinusulat sa gunita—pag-alaala sa iba’t ibang pansariling karanasan [matinding eksperyensiya noong batà, binásang libro, kuwentong-bayan, paboritong manunulat, naikuwento ng kaklase o kaopisina, atbp]— na matatawag nating “pinagkunan” ng kaniyang akda. Sinisipi niya ito ngunit hindi nilalagyan ng panipi. Kung tunay na hinugot mula sa ibang akda o sinabi ng ibang tao, tinatawag itong alusyong pampanitikan. Kayâ kaiba sa lahat si Balagtas. Bago pa nag-aral ng wastong pagkilála sa sanggunian ang ating mga iskolar ay nilagyan na ni Balagtas ng talababâ ang Florante at Laura upang ipaliwanag ang kaniyang ginamit na mga alusyon mula sa mitolohiyang Griego-Romano.
Ang tula, lalo na, ay mahilig sa paggamit ng mga salitâng-may-palaman o mga salitâng may nakatimong sipi. Itinuturing ang ganitong alusyong pampanitikan na pampayaman sa kahulugan ng tula. Tungkulin naman ng tagasalin na tuklasin ang mga “pinagkunan” ng akdang isinasalin upang higit na maiwasto ang salin.
Tinupad ni Brooke F. Cadwallader ang nabanggit na tungkulin para sa “Último adiós” noong 2004. Sa kaniyang “Some Influences on the Poetry of Rizal,” sinaliksik ni Cadwallader ang mga tula at makatang Español na posibleng sinipi ni Rizal sa kaniyang pagtula. Pangunahin sa posibleng pinagkunan ng “Último adiós” ang bantog na si José de Espronceda (1808-1842) at lalo na ang “A Teresa” na pangalawang canto sa tulang pasalaysay na El Diablo Mundo (unang nalathala, 1852). Halimbawa, ang ikasiyam na saknong ni Rizal:
Ora por todos cuantos murieron SIN VENTURA,
Por cuantos padecieron tormentos sin igual,
Por nuestras pobres madres que GIMEN su
AMARGURA,
Por huérfanos y viudas, por presos en TORTURA
Y ora por ti que veas tu redencion final.
Na humugot ng mga salita at konsepto mula sa ika-20 saknong ni Espronceda:
Oh dichosos mi veces! Si, dichosos
Los que podeis llorar; y ay! SIN VENTURA
Di mi, que entre suspiros angustiosos
Ahogar me siento en infernal TORTURA!
Retuercese entre nudos dolorosos
Mi corazon GIMIENDO de AMARGURA…!
Tambien tu corazon hecho pavesa,
Ay! Llego a no llorar, pobre Teresa!
Si Cadwallader ang naglimbag sa mga malaking titik sa mga salitâng nagkakatulad sa mga saknong nina Rizal at Espronceda.
Kahit ang paborito natin ngayong “nuestro perdido Edén” sa unang saknong ni Rizal ay natukoy ni Cadwallader na hinugot sa tula ni Espronceda, gaya sa saknong na:
Es el amor que al mismo amor adora,
El que creó las Silfides y Ondinas,
La sacra ninfa que bordando mora
Debajo de las aquas cristalinas;
El el amor que recordando llora
Las arboledad del EDÉN divinas,
Amor de allí arrancado, allí nacido,
Que busca en vano aquí su bien PERDIDO.
Hindi naman kataká-takáng mabighani si Rizal sa sinisiping tula at makatang Español. Ang búhay at paninindigang pampolitika ni Espronceda ay tiyak na umakit kay Rizal noon pang kabataan niya at nagsisimulang maglunggati ng kalayaan si Don José de Espronceda y Lara ay itinuturing na pinakadakilang makatang lliriko sa España ng ika-19 siglo. Isinilang siya sa panahon ng pag-aalsa laban sa tiraniya ni Napoleon, at bagaman mula sa mariwasang pamilya at lumaki sa layaw ay naging tagapagtaguyod ng mga mithiing liberal. Ilang ulit siyang napiit at nadestiyero dahil sa pabago-bagong nangingibabaw na politika sa España. Isa siyang kontrafraile at kontra-monarkista bagaman hindi nagtakwil ng relihiyong Katolika.
Isa namang pangunahing pag-ibig ni Espronceda si Teresa Mancha, na nakilála niya sa Lisbon at muling nakatagpo sa Paris. Iniwan ni Teresa ang asawa at anak at sumáma kay Espronceda hanggang Madrid. Nagkaanak silá, si Blanca, noong 1834, at sa taon ding iyon ay iniwan ni Teresa ang makata. Nagpatúloy ang magulong búhay pampolitika ni Espronceda, ngunit patunay ang “A Teresa” sa higit na mataos na pagsinta ng makata.
Ngunit paano binása ni Rizal ang kaniyang impluwensiya? Tulad ng mahahalata sa paghahambing ni Cadwallader, isang malikhaing pagbása ang isinagawa ni Rizal kay Espronceda. Isang tula ng pag-ibig ang “A Teresa” at isang tula din ng pag-ibig ang “Último adiós”—ngunit tula ng pag-ibig sa bayan. Ang “pobre Teresa” ni Espronceda ay naging “Patria adorada” ni Rizal. Ang panukala kong malikhaing pagbása ay paraan ng pagdanas ng manlilikha (manunulat at artist) sa kaniyang daigdig. Kinakain niya ang bagay-bagay (panitikan, kaligiran, pamilya, komunidad, edukasyon sa paaralan, atbp), nginunguya, nilalasahan, tinatandaan ang nilasap lalo na ang nasarapan, nilulusaw sa tiyan, idinudumi ang sapal at di-kailangan, at nagiging bahagi ng pansariling kalusugang pansining ang itinuring na kailangan. Nagaganap ang malikhaing pagbása ng manunulat sa kaniyang danas sa pamamagitan ng alusyong pampanitikan, tahasang pagsipi, paghahandog, pagdaragdag, pagpapayaman, at kahit sa pamamagitan ng pang-uuyam, panggagagad, pagsikil, at tahas o ditahas na pagsalungat.
Napakabigat na tungkulin ng tagasalin o manunuri ang pasasaliksik at pagtiyak sa isinagawang malikhaing pagbása ng isang makata o manlilikha sa kaniyang impluwensiya. Dapat nating pasalamatan ngayon ang tiyagang magsaliksik ni Cadwallader. Dahil sa kaniyang saliksik, nabigyan niya táyo ng patnubay upang sukatin ang tiyagang magsaliksik ng mga nakaraang tagasalin ni Rizal at malaking tulong siya sa mga magnanais na lumahok sa pagsasalin sa “Último adiós.”
Halimbawa, ang pagtuklas sa pinagkunan ng “nuestro perdido Edén” ay hindi dapat magtapos sa “A Teresa.” Sinipi din ito ni Espronceda sa Bibliya, at tiyak na batid ito at nása isip ni Rizal nang gamítin niya sa “Último adiós.” Ang Edén ang biblikong paraiso na nilikha ng Diyos at naging tahanan nina Adan at Eva. Itinataghoy itong “naglahò” sa panitikang Kristiyano, nang magkasála at palayasin sa Eden sina Adan at Eva. Sa gayon, hindi man alam ang alusyon kay Espronceda [dahil hindi naman marahil kapantay ng iskolarsip ni Cadwallader ang ating mga tagasalin ni Rizal], maaari nating litisin ang naging tiyaga ng mga tagasalin sa kanilang pagsasaalang-alang sa alusyong bibliko ng “nuestro perdido Edén.”
Balikan natin ang katapat na taludtod sa ating mga salin. “Pumanaw sa aming Kaluwalhatian” ang buong taludtod ni Bonifacio. Isang buong taludtod din ang pantapat ni P. Poblete: “Edeng maligayang sa ami’y pumanaw.” Isang prase, “Ligayang naglaho,” ang ginawa ni J.C. Balmaseda, gayundin ang “aming Langit na pumanaw” ni G.E. Tolentino.
Sa apat na tagasalin, ni P. Poblete lámang ang tahas na sumipi sa “Edén.” Nanghiram siya. Inihanap ito ng tatlo ng pantapat na konseptong Filipino. “Kaluwalhatian” kay Bonifacio, “Ligaya” kay J.C. Balmaseda, at “Langit” kay G.E. Talentino. Nagbagong-húlog silá. Naghanap ng lumang salita at itinumbas sa “Edén.” Sa tatlo, ang “Ligaya” ni J.C. Balmaseda ay maaaring ituring na ganap at tahas na pagkatas sa literal na sinasagisag ng “Edén.” Ang paglilimbag din nang may malaking unang titik sa “Ligaya” ay may layuning bigyan ito ng tungkuling alegoriko. Ang “Kaluwalhatian” ni Bonifacio at “Langit” ni G.E. Tolentino ay malinaw na mga pagtatangkang ilapit ang kahulugan ng “Edén” sa mga mambabasáng maaaring hindi batid ang alusyong bibliko ngunit may hiwatig na pambalana sa naging gámit panrelihiyon o espiritwal ng mga naturang salita. Sa pasyon, halimbawa, ang “Langit” at “Kaluwalhatian” ay nauukol sa estadong pangkaluluwa na maitutulad sa ganap na ligaya at layaw nina Adan at Eva sa “Edén.”
Kasaysayan at Talambuhay sa Teksto
Nakatimo din sa tula bílang teksto ang kaligirang personal at publiko ng makata. Halimbawa, isa sa natitigan ni Cadwallader ang praseng “tersa frente” (makinis na noo) sa dulo ng ikaapat na taludtod ng ikaapat na saknong ng “Último adiós.” Lumitaw din ang pariralang ito sa “A Teresa” ni Espronceda. Ngunit naalala din ni Cadwallader na ginamit na ito ni Rizal sa unang taludtod ng tula niyang “A la Juventud filipina”:
Alza tu TERSA FRENTE,
Juventud filipina, en este día!
Luce resplandeciente
Tu rica gallardía,
Bella esperanza de la Patra mía!
Ayon sa talambuhay ng bayani, sinulat niya ito noong labinlimang taóng gulang siya at nagwagi ng karangalang-banggit sa timpalak ng Real Sociedad Económica de Amigos del País noong 29 Nobyembre 1879. Isang unang haka ay hinggil sa posibilidad na talagang malalim ang timo ni Espronceda kay Rizal dahil nabása na siya ng ating bayani noong tin-edyer pa ito. [Napakagandang pangyayari kung may lumitaw na pruwebang nakarating na sa Filipinas ang akda ni Espronceda noong kabataan ni Rizal.] Gayunman, isa pang maaaring subaybayan ay ang bahagi nitó sa kaisipan at búhay ni Rizal. Bakit kailangang ulitin ni Rizal ang “tersa frente” sa kaniyang pangwakas na kaisipan? May naganap bang transpormasyon sa “tersa frente” ng “A la juventud filipina” at sa “tersa frente” ng “Último adiós”? [Ang totoo, maaari ding lisain pa ang ibang sinulat ni Rizal upang titigan kung nabanggit din sa mga ito ang “tersa frente” at sa paanong paraan.]
Madaliang mapapansin na ang tinig ng “A la Juventud filipina” ay isang tinig ng paghahamón at pagganyak sa kinakausap na kabataang Filipino na itaas ang “makinis na noo” at gamítin ang mga talino upang magdulot ng karangalan sa kanilang bayan. Samantála, ang tinig ng “Último adiós” ay isang tinig ng paghahandog ng sarili para sa Inang Bayan at sa ikaapat na saknong ay mapagliming nagbabalik sa panahon ng kaniyang kabataan. Pagkakataon ito upang ipahayag niya ang kaniyang pangarap noon pa na maitaas ang karangalan (ang makinis na noo) ng pinakamamahal na Inang Bayan. Kabataan ang pinagtataas ng noo sa “A la Juventud filipina”; Inang Bayan mismo ang nais pag-alayan ng búhay ng persona sa “Último adiós” upang maganap ang pangarap niyang pagtataas nitó ng noo. May kaibhan ba? Sa antas na literal, mayroon; ngunit sa antas na simboliko, wala. Sapagkat, kapuwa para sa pakinabang ng Inang Bayan ang pangwakas na adhika ng mga pagtataas ng “tersa frente.” Na maaari ngayong gamítin bílang patunay ng sumúlong ngunit magkarugtong na pangitain ng saloobing patriyotiko ni Rizal mulang 1879 nang estudyante pa lámang siya hanggang sa bingit ng kamatayan noong 1896.
Hindi naman biglang sumibol ang pag-ibig sa bayan sa puso ni Rizal. Sa kaniyang mga sariling salaysay, nababanggit niya ang mga karanasang huhubog sa kaniyang di-karaniwang pagkamalay sa mga katotohanan sa lipunang kolonyal. Tagahanga ni Padre Burgos ang kapatid niyang si Paciano at tiyak na itinanim ni Paciano sa kaniyang isip ang kawalang-katarungang sinapit ng Gomburza noong 1872. Ang “A la Juventud filipina” ay isa sa mga preparasyon sa kaniyang “El amor patrio” (1882)—ang maituturing na unang tahas na subersibong akda ni Rizal—ang pahayag na kailangan ang “pag-ibig sa tinubuang lupa” upang maghangad ng kalayaan. Ang “El amor patrio” ang unang akdang sinulat ni Rizal pagdating sa Europa. Mula dito, tuloy-tuloy na mamumukadkad ang kaniyang paninindigang makabayan túngo sa marubdob na pag-aalay ng búhay sa “Último adiós.”
Subalit nakatimo din sa “Último adiós” ang lahat ng sanhi ng kaniyang sakripisyo—ang malulubhang katiwaliang umaalipin sa sambayanang Filipino at pinaghaharian ng mga magkasabwat na kolonyalista’t abusadong fraile. Ang mga sawimpalad at biktima ng mga pagsasamantala ang ipakikiusap ng tinig martir na “ipagdasal” (“ora”) sa ikasiyam na saknong. Kayâ lilinawin pa niya sa ika-13 saknong na ikaliligaya niya ang pagkamatay dahil batid niyang wala sa kabilângbúhay ang mga kinasusuklaman niyang katotohanan sa kasalukuyang lipunang Filipino:
Voy donde no hay esclavos, verdugos ni
opresores;
Donde la fe no mata, donde el que reina es Dios.
Kung nanamnamin pa, mapapansin ang malakas na sikdo ng himig na mapang-uyam sa hulíng siniping kopla ng ika-13 saknong. Lalo na sa ikalimáng taludtod:
“Doon sa ang pananampalataya ay hindi ikinamamatay, doon sa ang naghahari ay ang Diyos.” Pumuslit ang damdaming Propagandista; inuuyam ang pinalaganap na kasinungalingan ng mga alagad ng Simbahan. Bílang malikhaing pagbása sa kasaysayan, sinasalungat ng pahayag sa tula ni Rizal ang kairalan. Salungat sa aral na naghahandog ng katubusan ang relihiyon, ito ang sanhi ng kasawian ng mga mamamayang Filipino. Salungat sa aral na naghahari sa Filipinas ang biyaya ng Diyos sa pamamagitan ng Simbahan, makakamit lámang ang tunay na paghahari ng Diyos sa kamatayan.
Ang himig na nang-uuyam ay epektibo namang nasapol at naitawid sa wikang Filipino ng mga tagasalin. Isang buong saknong ito kay Bonifacio.
Ako’y patutungo sa walang busabos,
walang umiinis at berdugong hayop;
pananalig doo’y di nakasasalot
si Bathala lamang doo’y haring lubos.
Ganito naman ang dalawang pantapat na taludtod ni G.E. Tolentino:
Tutunguha’y walang api, manlulupig, mámámatay;
Ang pagsamba’y di ninitil, si Bathala’ng Haring
tunay.
[Pansinin din ang sustitusyon ng mga tagasalin sa pantawag na “Dios.” Pinalitan nina Bonifacio at G.E. Tolentino ng “Bathala.” Kay Bonifacio, bahagi ito ng alterasyon upang isalin ang “Último adiós” alinsunod sa adhikang Katipunero—katulad ng ginawa niyang pagpapalit ng “Katagalugan” sa “Filipinas” ni Rizal at ng “kalayaan” sa “redencion final” ni Rizal. Hindi lámang nais nina Bonifacio at G.E. Tolentino na bigyan ng katutubong pangalan ang “Dios.” Waring nais din niláng itanghal ang higit na kalayaan at ligaya sa ilalim ng sinaunang lipunan at bago pumasok ang mga kolonyalistang nagtanim ng pagsamba sa “Dios.”]
Nilalamáng Pangkultura
Ang “Dios/Diyos” mismo ay nagtataglay ng malakas na nilalamáng pangkultura. Mahirap itong isalin dahil pangngalang pantangi ito at tiyakang tumutukoy sa pangalan ng panginoong makapangyarihan sa lahat at lumikha ng santinakpan alinsunod sa relihiyong Kristiyano. Mula din ito sa daigdig ng kulturang Kanluranin at naiiba sa ipinantatawag sa mga panginoong panrelihiyon sa Asia, at lalo na sa mga sinasambang poon ng ating mga ninuno. Kayâ ang “Dios” sa tula ni Rizal ay hanggang ireispel lámang nating “Diyos” upang ialinsunod sa ating ortograpiya. Mahirap itong tapatán ng “Kabunyian,” “Lumawig,” o “Apò.” May pag-imahen sa “Diyos” ang mga Kristiyano na hindi matutugmaan ng ating katutubong “Kabunyian” at “Apò.” At kayâ peligroso din ang malikhain at politikal na paggamit ng “Bathala” nina Bonifacio at G.E. Tolentino para sa “Dios” ni Rizal.
Ang mahigpit na tagubilin hinggil sa kulturang nilalamán ng bawat wika ang pangunahing hadlang sa tumbasang pagsasalin. Bawat wika ay produkto ng heograpiya, kasaysayan, ideolohiya, at karanasan ng may-ari ng wika. Iba-iba ang naturang nilalamang pangkultura ng mga wika; kayâ imposibleng maisalin nang siyento porsiyento ang isang akda sa isang wika túngo sa ibang wika.
Sa dakong ito dapat ipasok ang teorya na dapat ituring ang pagsasalin bílang isang paraan ng pagpapayaman sa wikang pinagsasalinan. Ang ibig sabihin, nadadagdagan ang salita at kaalaman ng isang wika sa pamamagitan ng kulturang nakapalaman sa isinasalin. Halimbawa, walang “winter” sa Filipinas at sa gayon ay isang tantiyadong pagsasalin ang “taglamig.” Tanggapin man natin ang “taglamig,” hindi natin maisasalin ang pagkakaiba ng “snow” at ng “ice.” Nilalagom natin ito sa “yelo” na hiram din sa Español na “hielo.” O hinihiram din ang “niyébe” mula sa Español na “nieve” para “snow.” Makakalbo ang tagasalin bago siya makalikha ng higit na angkop na salin sa “snow” at “ice.” O bakâ ang higit na magaang paraan ay ang payo ngayon ng mga teoritisyan na gamítin ang “snow” at “ice”? Sa ganitong paraan, kapag tagumpay na naipasok, tinanggap, at ginamit ng mga nagsasalita sa wikang Filipino ay nakapagpapayaman ang naturang dalawang salita sa kultura at wikang Filipino.
Problema ito ng mga tagasalin sa ikatlong taludtod ng ikalawang saknong ni Rizal: “El sitio nada importa, ciprés, laurel o lirio.” Upang maging tiyak, ang listahan ng mga halamang “ciprés, laurel o lirio.” Wala pang saliksik sa botanika na nagsasabing may matatagpuang katutubong kapatid ang alinman sa tatlong halaman. Ngunit sa Kanluran, may simbolikong nilalaman ang pagbanggit ni Rizal sa mga ito. Ang “ciprés” ay isang laging-lungting punongkahoy, ngunit simbolo ng pagdadalamhati, kayâ malimit itanim sa sementeryo. Ang “laurel” ay may dahong ginagamit na pamputong sa nagwagi sa Olimpiyada at iginagawad sa makata. Kayâ ang tinatawag na “makatang lawreado” ay isang dinadakilang manlilikha ng tula. Ang “lirio” ay may malaking bulaklak na putî at inihahandog sa minamahal bílang tanda ng wagas at malinis na damdamin.
Binanggit ni Rizal ang tatlong halaman kaugnay ng kaniyang pahayag na hindi mahalaga sa isang bayani kung saan o paano siya mamatay. Hindi rin mahalaga kung mamatay nga siya (ang simbolo ng “ciprés”), mabigyan ng mataas na parangal (ang simbolo ng “laurel”), o mahandugan ng pagmamahal o paggálang (ang simbolo ng “lirio”). Sa ngayon, malaki ang tsansa na alam na ito ng mga taumbayan, lalo na ang mga edukado. Ngunit hindi pa noong panahon nina Rizal at Bonifacio. Alam na ang “laurel” dahil ginagamit na rekado sa adobo. Nakapagdalá rin ng “lirio” ang mga kolonisador at ginagamit na noon ang bulaklak na pang-alay sa Birheng Maria kung flores de mayo. Ngunit wala pa sa alinmang bokabularyo noon ang “ciprés.”
Ano ang ginawa ng mga tagasalin sa “ciprés, laurel o lirio”?
Isinunod ni Bonifacio ang kaniyang salin sa orihinal na katalogo ni Rizal. Sa popular at limbag na bersiyon ng salin ni Bonifacio, nireispel lámang ang mga pangalan ng tatlong halamang banyaga: “sipres o laurel, liryo ma’y putungan.” Kung sakali, si Bonifacio ang isa sa unang nagpakilála sa sipres, lawrel, at liryo sa ating wika. Maaari lámang ding pansinin ang idinugtong sa listahan na “ma’y putungan.” Kailangan itong gawin ni Bonifacio para sa kahingiang pantugmaan. Ngunit hindi angkop dahil hindi ginagamit na pamputong ang sipres at liryo. Higit sanang angkop kung binago ang taludtod sa ganitong paraan: “sipres man o liryo, lawrel ma’y putungan.” Ang pagpuputong ay higit na naitutukoy bílang gámit ng lawrel at nakabukod sa hindi ipinampuputong na sipres at liryo.
Ibang-iba kay Bonifacio ang taktikang ginamit ni G.E. Tolentino hinggil sa listahan ng mga halaman. Iniwasan ni G.E. Tolentino ang panghihiram. Sa halip, kinatas niya ang kahulugan ng mga inilistang pangalan ng halaman at ang pakahulugan sa mga ito ang inihanay sa taludtod na: “Kahi’t saa’y idudulot, hapis, dangal at ligaya,” at sa paraang hindi sinusuway ang orihinal na paghahanay—“hapis” para sa sipres, “dangal” para sa lawrel, at “ligaya” para sa liryo. Lehitimo ang naturang taktika, lalo na’t ang pangunahing adhika sa pagsasalin ay paglilipat ng semantikong impormasyon. May magsasabing higit pa ngang matulain at higit na madalîng unawain ang pagsasalin ni G.E. Tolentino. Ngunit nasaan ang nilalamáng pangkultura ng orihinal? Hindi magagamit sa palitang pangkultura ang taktika ni G.E. Tolentino. At ganito rin ang masasabi sa hindi malî ngunit ganap nang kinatas ang diwa ng orihinal na pagsasalin ni P.H. Poblete:
Hirap ay di pansin at di agam-agam
Ang pagkaparool o pagtatagumpay.
Samantála, naglalaro sa pagitan ng mga taktika ni Bonifacio at ni G.E. Tolentino ang pagsasalin ni J.C. Balmaseda sa katalogo ng mga halaman ni Rizal: “Walang kailangan ang pook, ang sipres, putong o bulaklak.” Pinanatili ang sipres, ngunit pinilìng ihanay ang kinakatawang “putong” at “bulaklak” ng pangkinatawang lawrel at liryo. Gayunman, maaaring ihaka na may katulad siyang saloobin nina G.E. Tolentino at P.H. Poblete. At kayâ maaaring hindi lámang niya matukoy ang kinakatawan ng sipres kayâ pinanatili ito
Sa tagpong ito, mistulang isang balintuna ang pahambing nating pagsisiyasat sa apat na pagsasalin ng “Último adiós.” Lumilitaw pang higit na nakabukás sa pagpapasok ng wika ng banyagang kultura si Bonifacio kaysa kina P. Poblete, J.C. Balmaseda, at G.E. Tolentino na pawang may higit na pormal na edukasyon sa kulturang Kanluranin.
Narito ang isang hakang paliwanag. Isang rebolusyonaryo si Bonifacio, at bahagi ng kaniyang rebolusyonaryong ideolohiya ang paggigiit sa kulturang katutubo upang isalungat sa kulturang kolonyalista. Maaari itong isagisag sa kaniyang paggamit ng “Katagalugan” kapalit ng “Filipinas,” ng sinaunang “Bathala” kapalit ng Kristiyanong “Diyos,” ng “mutya” kapalit ng “perla” at upang ipagunita ang isang orihinal na ngalan para sa kariktang mula sa dagat, ng katutubong “dalít” kapalit ng ordinaryong “cantico,” ng “kalayaan” kapalit ng Kristiyanong “redencion final.” Ngunit hindi siya bulág sa posibilidad ng epektong pampalusog sa wika ng kulturang banyaga. Hindi siya nangingiming manghiram kung kailangan, halimbawa, ng “berdugo” upang higit na tumindi ang mapaminsalang imahen ng dayuhang mananakop, ng “gitara (bagaman hindi ng “citara”) at salteryo” kung bahagi na ito ng kulturang popular at mahirap palitan pa ng “kudyapi” at “kundiman,” ng “kurus” kahit isa itong pangunahing simbolong Kristiyano ngunit wala namang katapat sa sinaunang pagsamba. Hihiramin din niya ang sipres, lawrel, at liryo upang magdagdag ng kulay sa kaniyang wika, lalo’t hindi naman nagtataglay ang mga ito ng kahulugang salungat sa ideolohiyang Katipunero.
Dahil hindi naman nag-aral, hindi nasimsim ni Bonifacio ang malaganap na kaisipan noon hinggil sa pagsasalin at maaaring natutuhan naman ng mga edukadong tagasalin na tulad nina P.H. Poblete, J.C. Balmaseda, at G.E. Tolentino. Ito ang tíla kredo noong sapilitang paghahanap ng pantumbas na salita sa wikang pinagsasalinan para itapat sa anumang salitâng ginamit sa akdang isinasalin. Tinawag ko itong “lunggating Dryden” dahil naging pangunahing teoritisyan ng adhikang ito si John Dryden sa panahong naging masigasig ang mga makata ng England na isalin sa wikang Ingles ang mga klasika ng wikang Griego-Romano. Ipinalagay niyang wika ng superyor na kultura ang Griego-Romano kayâ itinuring niyang hámon para sa mga makatang Ingles na matumbasan ng salitâng Ingles ang mga isinasaling klasika at upang mapatunayan ang kapasidad ng wikang Ingles na maipantay sa mataas na katangian ng wikang Griego-Romano. Kaipala, ganito rin ang sikolohikong saloobin ng mga tagasalin ng “Último adiós” sa bungad ng ika-20 siglo. Maaaring pangunahin sa kanila ang layuning mailapit sa puso ng taumbayan ang tula ni Rizal. Ngunit bahagi ng kanilang tungkulin ang “lunggating Dryden” at upang maipantay ang wikang Tagalog (na katutubo at itinuturing siyempreng imperyor) sa wikang Español (na wika ng pandaigdigang sibilisasyon).
Dapat linawin na isang marangal na pamantayan ang “lunggating Dryden” sa pagsasalin. Gayunman, maaari din itong maging sagwil sa pagpapalusog na pangkultura ng wikang pinagsasalinan. Nagkakaroon ito ng hibong konserbatibo kapag lubhang nagsisikap na tumbasan ng katutubo ang anumang mula sa ibang wika.
Tandaan ang sanhi ng problema: “lubhang nagsisikap.” Magandang pangwakas na halimbawa sa problemang ito ang praseng “dulce extrangera” sa pangapat na taludtod ng hulíng saknong ng “Último adiós.” Isang malaganap nang palagay na tinutukoy ng prase si Josephine Bracken na pinag-ukulan ni Rizal ng espesyal na pamamaalam bílang “mi amiga, mi alegría.” Isinalin ito sa isang buong taludtod ni P.H. Poblete: “Taga ibang lupang aking catowaan.” Halos katulad ang salin ni J.C. Balmaseda na “taga-ibang lupang aliw ko’t katuwaan.” Samantála, isinalin itong “dayong tangi” at dinugtungan ng “aking aliw, aking sinta” ni G.E. Tolentino.
Wasto naman ang “taga-ibang lupa” at “dayo” bílang pantumbas sa “extrangera.” Ngunit ano ang ginawa ni Bonifacio? Ang salin niya sa buong taludtod ni Rizal: “Paalam, estrangherang kasuyo ko’t aliw.” Hindi niya binago ang terminong Español ni Rizal, nabago lámang ang anyo upang isunod sa palabigkasang Filipino. Extrangera=estranghera. Hindi lámang marahil dahil nais panatilihin ni Bonifacio ang orihinal na bansag ni Rizal sa minamahal na Inglesa. Nais din niyang ipabatid sa atin na noon pa ay isang tinatanggap na’t hindi banyaga sa ating dila ang salitâng “estranghera.” Ang haka nga ni Dr. Edgar C. Samar nang pag-usapan namin ito ay ganito: Hindi sarado sa nagmumula sa labas ang loob ni Bonifacio. Ang radikal na kalooban ng Katipunerong si Bonifacio ay waring may pilas ng puso na tumanggap din ng anumang kapaki-pakinabang mula sa labas (mula sa ibang kultura), alang-alang sa pag-unlad ng nilalamang pangkultura ng kaniyang katutubong lupa.
Hindi nangangahulugang nakahihigit ang salin ni Bonifacio sa salin nina P. Poblete, J.C. Balmaseda, at G.E. Tolentino. May kani-kaniyang katangian ang apat na salin. Dapat ding ituring na personal ang aking paglasap sa linamnam ng kanilang salin. Maaaring may lumitaw na iba at salungat na paglasap. Ang higit na mahalaga ngayon ay maipatalastas na isang mahirap at masalimuot na trabaho ang pagsasaling pampanitikan. Kung iginagálang ng tagasalin ang paggamit ng wika at kaalaman ng isinasaling awtor, kailangan niyang pag-aralang mabuti ang lahat ng laro-sa-salita at saliksikin ang daigdig na nakapaloob sa akda bago siya umupô upang magsalin. Sa ganitong paraan ay higit siyang nakatutulong sa pagtatawid ng kahulugan at kasiyahang pampanitikan sa kaniyang pinagsasalinang wika at inaasahang mambabasá
Almont Inland Resort Hotel
Lungsod Butuan
14 Disyembre 2015
